John Williams, Stoner, tłum. Maciej Stroiński, Wydawnictwo Filtry, Warszawa 2023
„Niezbyt się tym przejął, że (jego) książka jest zapomniana i nikomu niepotrzebna; pytanie o jej przydatność zawsze byłoby prostackie”. Słowa te, choć dotyczą naukowej rozprawy tytułowego bohatera, równie dobrze możemy odnieść do losów samej powieści i jej autora. Kiedy John Williams – amerykański pisarz, poeta i wykładowca akademicki opublikował w 1965 r. powieść Stoner, nikt nie zwrócił na nią większej uwagi. Była – jak na owe czasy – niemodna i nudna. Historia życia zupełnie przeciętnego wykładowcy literatury angielskiej, do tego napisana w klasycznym, „starym” stylu, przez długie lata funkcjonowała na uboczu świata literatury, by w końcu wypłynąć na szerokie wody i zająć należne miejsce w kanonie powieści amerykańskiej XX w.
William Stoner – dziecko biednych rolników, dzięki wysiłkowi rodziców, własnemu uporowi i olśnieniu, którego doznaje podczas jednego z wykładów – kończy studia filologiczne, specjalizując się w literaturze angielskiej. Żeni się, pisze rozprawę doktorską, wykłada na uniwersytecie. Nikomu nie wadzi, ale też nie jest duszą towarzystwa i nie posiada nieprzebranego grona przyjaciół. Jest zupełnie przeciętnym człowiekiem, z całkowicie przeciętną biografią. Co zatem sprawiło, że w powieści Williamsa zakochały się (po latach) miliony czytelników na całym świecie?
W postaci Stonera jak w soczewce kumulują się bowiem bolączki każdego z nas – nasze błędnie podjęte decyzje, pragnienie miłości, szczęścia, stabilizacji. Stoner uosabia nasze aspiracje, których często nie potrafimy urzeczywistnić. „Stoner to ja” – powiedziała Anna Gavalda, francuska tłumaczka powieści.
Jednak prócz doskonale przedstawionego „człowieka bez właściwości” jest też czymś więcej – jest historią Ameryki XX wieku. Opowieścią o tym, jak kultura i konserwatywne wychowanie niszczą miłość i pragnienia. Jak oczekiwania społeczeństwa wobec kobiet paraliżują je i zabierają wolność oraz niszczą osobowość. Wreszcie – to historia politycznych wyborów, zazdrości, pożądania i dramatów, z którymi mierzył się bądź mierzy każdy z nas. Poruszająca lektura.
